İsmail Gaspıralı: Türk’ün Üçte Birliğinin Öncüsü

İsmail Gaspıralı veya İsmail Beğ Gaspırınski; özgün bakış açısı, gazetecilik kariyeri ve milliyetçilik fikriyatı ile Türk dünyasının önemli bir şahsiyeti olarak zihinlerde yer etmiştir. Onun etkisi, Türk dünyasındaki düşünsel ve kültürel meselelere uzun yıllar boyunca tesir etmiş ve etmeye de devam edecektir. Gaspıralı; yaşamı boyunca sadece bir yazar değil, aynı zamanda bir eğitimci, gazeteci, ve düşünce adamı olarak da ön cihete çıkmıştır. Aynı zamanda Gaspıralı’nın yaşamı, 19. asrın ikinci yarısında Osmanlı İmparatorluğu ve çevresindeki toplumlarda yaşanan büyük tahavvüllerin hakikatli bir aksetmesidir. Yabancı lisanlardaki eserleri tetkike imkân bulan Gaspıralı, Garp (Batı) dünyasının tasavvurları ile münasebette bulunarak muasır bir fikriyat geliştirme imkânına hasıl olmuştur. Bu yazıda İsmail Gaspıralı’nın erken yaşamı, eğitimi, siyasi hayatı, fikri ve tahriri teşebbüsleri gibi meselelerin ele alınıp mütalaa edilmesi amaçlanmaktadır.

Bu konularda daha fazla içeriğimize ulaşmak için Tarih kategorimizi ziyaret edebilirsiniz.

İsmail Gaspıralı’yı Öncüyü Öncü Kılan Yaşamı

Kırım’ın Bahçesaray şehri yakınlarındaki Avcıköy’de doğmuştur. “Gaspıra” ismi, İsmail Beğ’in babasının doğduğu yerden gelmektedir. İsmail Beğ’in babası Çarlık ordusundan emekli bir teğmen olan Mustafa Alioğlu, annesi Kırım asilzadelerinden İlyas Mirza Kaytazov’un kızı Fatma Hanım’dır. İsmail Beğ’in tahsil devresi Bahçesaray’daki bir Müslüman mektebinde başlayıp Akmescid Erkek Mektebinde devam etmiştir. Burada iki yıl okuduktan sonra, önce Voronej’de bir askeri mektebe; sonra da Moskova Askeri İdadisine girmiştir. Gaspıralı’nın idadideki mektep hayatı, dört beş sene Rusça tali dersleri tahsil etmekle sınırlıdır.

Girit’e Varıp Osmanlı Zabiti Olma Niyeti

Millî hisse ve şuura ise ilk evvela Rus askeri idadisinde vâkıf olmuştur. Bu dönemde Panislavistlerin rüesasından Mihail Katkof’un Girit İhtilali münasebetiyle Türkler aleyhinde yazdığı makaleleri okumuştur. Moskova gazetesinde Panislavistlerin Türklere karşı kaleme alınan makaleleri okuması İsmail Beğ’in hislerini fazlaca harlamıştır. Bu hadiseler zuhur ettiği sırada ise İsmail Beğ henüz 15 yaşlarındadır. Bunun üzerine 1867 yılında Girit’teki Türklere yardım etmek niyetiyle Mustafa Mirza Davidoviç ile Kırım’a gitmiştir. Asıl maksatları Rum isyancılarla mücadele eden Osmanlı kuvvetlerine katılmak için İstanbul’a varmaktır. Fakat gizlice Odessa’ya geçtikleri sırada pasaportsuz gemiye binmeye yeltenmişler ve İstanbul’a gidemeden yakalanmışlardır. Bu hadise zuhur ettikten sonra İsmail Beğ Moskova’ya dönmemiş ve Kırım’da kalmıştır.

Paris Seyahati

1874’te öteden beri içinde yatan Osmanlı memuru olma arzusuyla İstanbul’a gitmiştir. İstanbul’a gelişi sırasında Rusça, Türkçe ve Fransızcaya vâkıftır. Ayrıca çeşitli felsefi ve edebi konuları da öğrenmiştir. Mekteb-i Harbiye’de Rusça muallimliğine tayin olmaya niyet etmiştir. Ancak işin uzaması ve umduklarını bulamaması sonuncunda tekrar Kırım’a dönmüştür.

Kırım’a Dönüşü, Belediye Reisliği ve Gazete Çıkarma Faaliyetleri

Kırım’a dönüşünden sonra dört sene kadar faal bir işle meşgul olmamış ve millettaşlarının hayatı ve ahvalini tetkikle vaktini geçirmiştir. 1878’de Bahçesaray belediye başkan yardımcısı seçilen İsmail Bey, ertesi yıl belediye başkanlığına getirilmiştir. 1884 yılına kadar da bu görevinde kalmıştır. 1879 senesinde mevcut problemleri yakından takip etmiştir. Binaenaleyh yabancı hâkimiyeti altında yaşayan millettaş ve dindaşlarını uyandırmak ve onların seslerini duyurmak maksadıyla yayın yoluyla faaliyete geçmiştir. Bu amaçla üst makamlarına bir gazete çıkarmak için dilekçe vermiştir. Ondan evvel Rusya’da; kapanan Ekinci, yarım yamalak yayım hayatına eden Ziya ve Keşkül dışında Türkçe bir gazete çıkmamıştır. Gaspıralı, gazete yayımlama gayesiyle dikkatleri üzerine celbetmiştir. Ancak bu dikkat, beraberinde dilekçesine ret kararını da getirmiştir.

Gazete için müsaadeye çalışırken bir yandan da 1881 yılında Akmescid’de çıkarılmakta olan “Tavrida” gazetesinde “Genç Molla” takma adıyla “Rusya Müslümanları” isimli makalelerini neşretmiştir. Gaspıralı’nın bu makalelerine dikkat etmekte fayda vardır. Çünkü aslında bu yazıları İsmail Beğ’in o güne kadarki fikir hayatının birer hülasası niteliğindedir.

Rusya Müslümanlığı Yazısı ve Türk-Tatar Milleti Üzerine İfadeleri

… Asya ve Avrupa’nın bir kısmında sakin büyük bir millet, Türk-Tatar milleti var. Bu millet, parça parça, dağınık, zayıf; bu millet diğer milletlere nisbeten ilim ve marifetçe, servet ve medeniyetçe pek geride kalmış; böyle devam ederse, tenâzü’-ı bekā kanûn-ı tabi’iyyesi mucibince mahv olacak (Hatırlıyorsunuz ki bu fikir Zerdabî’de de vardı), başka milletler tarafından yutulacak…. İşte bu müşâhade-i halden asıl mes’ele tevellüd ediyor: Türk-Tatarların bu zaafına, böyle geride kalışına sebep ne? Türk- Tatar milletini mahvdan kurtarmak için ne yapmalı?…

İsmail Gaspıralı Beğ

Bu satırlarda ifade ettiği meseleler, aslında Gaspıralı’nın vefatına dek uğrunda mücadele ettiği idealleri olup fikir hayatının mühim bir sahsını meydana getirecektir. Ayrıca yine eserlerinden anlaşılacağı üzerine İsmail Beğ, kendini yalnızca mensubu olduğu milleti Kırımlılardan addetmemiş; aynı zamanda Türk-Tatar ifadesiyle bütün bir Türkçülük sergilemiştir. İsmail Beğ, Türk-Tatarların mektep ve medreselerinde kendi dilleriyle tahsil görmelerini savunmuştur. Bununla da kalmayarak Türkçe kitaplar, mecmualar ve gazeteler çıkarmaları gerektiğini ifade etmiştir. Bu noktada Gaspıralı’nın Türk dil birliğini savunarak bir hareketin inşasına çaba sarf ettiği görülmektedir. İsmail Beğ, Rusya Müslümanlığı yazısını yazarken asıl niyeti olan Türkleri uyandırıp topyekun bir siyasi vücut meydana getirme emelinin Ruslarca fark edilmesini önlemek maksadıyla yazısını temkinli şekilde kaleme almışsa da niyetinin bazılarınca fark edilmesine engel olamamıştır.

Burada Şinasi Efendi’nin Türkçü fikirlerine de bir parantez açılmak lüzumlu olacaktır. 1845 yılında Şinasi tarafından tersane nazırı Ziver Efendi’ye atfen kaleme alınan bir tebriknâmenin mukaddimesi bir kıtadır. Birinci mısrası Fransızca, ikincisi sadece Türkçe, üçüncü ile dördüncüleri ise Arapça ve Acemcedir. Şinasi’nin, bu eseriyle Türkçe’ye, o gün kadar hasıl olmasa da diğer lisanlarda olduğu gibi bir müstakil hâl vermeye çalıştığını ifade etmek mümkündür. Bu noktada Şinasi’nin Lisan-ı Osmani’yi günlük Türkçeye yakınlaştırmak maksadıyla sadece Türkçeden teşkil olan manzumeler yazması, Tanzimat edebiyatında vuku bulan erken Türkçülük emarelerindendir.

İsmail Gaspıralı’nın Geliştirdiği Yeni Eğitim Metotları

Tercüman‘ın ortaya koyduğu en mühim mevzu; millete kendi dilinde eğitim vermek, Avrupai fikirleri ve teknikleri öğretip milleti aydınlatmaktır. Bunun için Avrupai fikrilerin ruhuna uygun ancak millî yapısını koruyan bir usul ile eğitim verme fikri hasıl olmuştur. Gaspıralı, tasarladığı maarif reformunu 1884’te Bahçesaray’ın Kaytaz Ağa Mahallesi’nde ilkokul kademesinde açtığı bir mekteple başlatmıştır. O dönemde Bahçesaray’da Gaspıralı’nın ortaya koyduğu yeni tekniklere uygun bir yapı mevcut değildir. Bu sebeple de mali kaynakların bulunması, yeni öğretmenler yetiştirilmesi ve ders araç gereçlerinin temini lüzumluydu. Bu ihtiyaçların karşılanması, Gaspıralı’nın ortaya koyduğu çaba sayesinde sağlanmıştır. Bahçesaray halkı bu teşebbüse ilk başlarda mesafeli yaklaşmıştır. Ancak mektebin yeni tekniklerle kırk günde okuma yazma öğreteceğini ilan etmesi, mektep üzerindeki havanın değişmesini salık vermiştir. Bunun üzerine İsmail Beğ, gerçekten de “usûl-i savtiyye” adını verdiği yeni bir metot kullanarak kırk gün sonra eşrafın ve halkın huzurunda açık bir imtihanla talebelerin okuma yazma öğrendiğini herkese göstermiştir.

Usûl-i Cedîd Sistemi

Usûl-i cedîd sistemin bu yaygınlığı sağlaması için Gaspıralı, Rus İmparatorluğu içinde Müslümanların topluca yaşadığı yerlere sık sık ziyaretler yaparak sistemine destekçiler bulmuştur. Özellikle İdil Boyu Tatarları’ndan Hüseyinovlar, Apanaylar, Akçuralar gibi zengin tüccarların, Tağızade gibi Kafkasyalı petrol milyonerlerinin verdikleri destek; usûl-i cedîd mekteplerinin hızla yayılmasında büyük rol oynamıştır.

İsmail Gaspıralı ve Dil Üzerine Ehemmiyeti

İsmail Beğ, evvelinden beri dil meselesine büyük ehemmiyet vermiş ve dile yabancı lisanlardan sözcüklerin girmesine olan rahatsızlığını ifade etmiştir. Ayrıca Türk lehçeleri arasındaki farkların az olduğuna ve lehçelerin birleştirilerek dilde birliğin sağlanması gerektiğine dair görüşlerini de her daim dile getirmiş, bu konuya dikkat çeken makaleler kaleme almıştır. Örneğin; ilk eseri Tonguç‘un mukaddimesinde Gaspıralı, şu şekilde hitap etmektedir:

Milletimizin eseri olan lisanımız, edebiyatça işlenmemiş ise de terbiyeye ve kavaide gelecek lisandır. Gâyet nazik Tatar türkülerinden, Nogay çöğürlerinden, Kırgız ve Türkmen cırlarından anlaşılır ki eğer lisanımız usta bulup, kaleme alınıp işlenirse, şimdikine göre çok dereceler rüşen ve yingil ve kullanılışlı olur… Murâdımız lisanımızı ilerletmektir.

Tonguç, İsmail Gaspıralı

Bu ifadelerinden de anlaşıldığı üzere İsmail Gaspıralı’nın baştan beri dilde birlik ve Türkçülük esasına dayanan bir yaklaşımı olduğu görülmektedir. İkinci mecmuası olan Şafak‘ta meseleleri daha tafsilatlı ele alarak Kazan ve Kırım’da kullanılan lehçelerin yakınlığını misallerle (örneklerle) ortaya koymayı maksatlamış ve Kazan Türklerinin yabancı lisanlardan kelime almalarını tenkit etmiştir. Burada yabancı lisan ile kastetmeye çalıştığının Rusça kelimeler olduğu görülmektedir. Ancak eseri yazdığı dönemde uygulanan sansür sebebiyle bunu üstü kapalı bir anlatımımla yaptığı görülmüştür. Aynı zamanda Gaspıralı, Osmanlı Türkçesinin karışık yapısını da tenkit ederek Osmanlı lehçesini “alaca bulaca” olarak nitelendirmiştir. Evvelinde İstanbul’da vâkıf olduğu dilde sadeleştirme davasını ömrü boyunca taşımış ve dilde sadeleştirmenin kuvvetli savunucularından biri olmuştur.

İsmail Gaspıralı ve Kadın-Erkek Eşitliği Hususunda Faaliyetleri

İsmail Gaspıralı’nın yaptığı önem teşkil eden bir diğer faaliyeti ise Türk kadınına hürriyet ve toplumsal manada kadın-erkek eşitliği ortamı inşası hususunda çalışmasıdır. Onun nazarında kadınlar çağından uzak kalırlarsa o günün getirdiklerini anlayacak evlatlar yetiştiremezler. Dolayısı ile bu hepten bir ulusun çöküşüne vesile olurdu. “Türk kadının eğitilmesi ve faaliyetten uzak kalmaması, milletin devamlılığı için en mühim meselelerdendir.” görüşünü benimsemiştir. Bu sebeple Gaspıralı, Müslüman Türk kızlarının eğitiminde de öncü olarak ilk usûl-i cedîd kız mektebini ablası Pembe Hanım Bolatukova’ya 1893’te Bahçesaray’da açtırmıştır. 1905 yılı sonlarında yayımladığı “Âlem-i Nisvân” (Kadınların Dünyası); sadece Kırım Tatarları’nın değil. Bütün Rusya Türklerinin tarihlerindeki ilk kadın dergisi olmuştur. Gaspıralı’nın sahipliğinde, kızı Şefika Gaspıralı’nın idaresinde bir yıl kadar yayımlanmıştır. Ayrıca İsmail Gaspıralı tarafından Rusya’daki Türklerin ilk çocuk dergisi olan “Âlem-i Sıbyân” da ilk defa Mart 1906’da Tercüman’ın ilavesi olarak okuyucuya sunulmuştur.

Son Faaliyetleri ve Vefatı

II. Meşrutiyet’in ilanından sonra ortam, İsmail Gaspıralı’nın İstanbul’da aktif faaliyetlere girişmesine olanak tanımıştır. Gaspıralı, yeni şartları genel olarak Türk milliyetçiliği ve reform fikirlerinin yayılması için uygun bulmuştur. 1908 öncesinde Jön Türkler ile temas hâlinde bulunduğundan mütevellit Türkiye’de tanınan ve saygı gören bir şahsiyet olan Gaspıralı, Osmanlı aydın çevreleriyle yoğun teşrîk-i mesâî imkânına hasıl olmuştur. Bu dönemde İstanbul dergilerine yazdığı makalelerle Osmanlı aydınlarının dikkatini çekmiştir. Bununla birlikte 1908’de kurulan Türk Derneği’nin kurucu üyeleri arasında yer almıştır. 1911’de kurulan Türk Yurdu Cemiyeti ve bu cemiyetin yayın organı olan “Türk Yurdu” dergisi üzerinde de büyük tesiri olmuştur.

Sonuç

Meseleleri etraflıca ele aldığımızda İsmail Gaspıralı Beğ; hayatını Türk halklarının topyekûn birliği ve çağdaşlaşmasına adamış, vizyoner bir Türk münevveri portresiyle karşımıza çıkmaktadır. Ezcümle İsmail Gaspıralı; Türk dünyasının çağdaşlaşma sürecinde önemli bir köprü görevine hasıl olmuş, dil ve eğitim alanlarındaki çabalarıyla geniş bir tesir uyandırmıştır. Nihayetinde onun düşünceleri; sadece kendi döneminde değil bugünlerde de Türk dünyasının entegrasyonu ve kültürel zenginliği açısından pek mühim bir referans noktası olarak değerlendirilmelidir. “Dilde, fikirde, işte birlik!” diyen Gaspıralı, belki de kendi fikriyatını ve tasavvurlarını en bariz bu sözü ile ifade etmiştir. Türk milletinin bir arada olma ve ortak değerlere sahip çıkma kültürünü vurgulayan üçte birlik yani dil, fikir ve işte birlik ilkesi, Türk toplumunun güçlü, birleşmiş ve dayanışma içinde bir millet olma anlayışını simgelemektedir. Gaspıralı, her daim bakış açısı ve milliyetçilik idealizmiyle Türk dünyasının mühim bir şahsiyeti olarak hatırlanacaktır.

Kaynakça

1. Akçura, Y. (2015). Türkçülüğün Tarihi (Baskı: 8). Ötüken Neşriyat. [https://www.otuken.com.tr/turkculugun-tarihi]

2. Gaspıralı, İ. (Kânunusani 1881). Tonguç, Söz-i Evvel. Akmescid, Spiro Taş Basmahanesi. [https://emelvakfi.org/emeldergisi/ismail-gaspiralinin-yayimladigi-ilk-mecmualar-tonguc-safak/]

3. Yalvar, C. (2017). TÜRK DÜNYASININ SÖNMEYEN ATEŞİ: İSMAİL GASPIRALI BEY (1851-1914). Yeditepe Üniversitesi Tarih Bölümü Araştırma Dergisi, 1(2), 87-116. [https://dergipark.org.tr/tr/pub/yutad/issue/29839/321315]

4. İsmail Bey Gaspıralı. (n.d.). [http://www.ismailgaspirali.org/]

5. Demiroğlu, H. (2015). İdil-Ural Türk Gazetelerinde Gaspıralı İsmail Bey’in Fikirlerinin Çağdaş Yansımaları, 1905-1914. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 11(4), 248–267. [https://isamveri.org/pdfdrg/D03371/2014_4/2014_4_DEMIROGLUH.pdf]

6. İsmail Gaspıralı – Vikipedi. (2006, September 22). [https://tr.wikipedia.org/wiki/%C4%B0smail_Gasp%C4%B1ral%C4%B1]

7. Z. V. Togan, “Gaspralı (Gasprinski) Ismāʿīl” (n.d.), EI⁸ (İng.), II. 979-98.

8. The Encyclopaedia of Islam (New Edition), I-XI. (1954-2002). Brill Publishers, Leiden.

9. Caferoğlu, A. (1964). İsmail Gaspıralı: Ölümünün 50. Yıldönümü Münasebetiyle Bir Etüd. Kırım Türk Kültür ve Yardımlaşma Derneği, İstanbul.