Kara Delikler: Evrenin Gizemli Objeleri

Kara delikler, evrenin en gizemli ve büyüleyici objelerinden biridir. Einstein’ın Genel Görelilik Teorisi’nin bir sonucu olarak ortaya çıkan kara delikler; çekim kuvvetinin son derece yoğun olduğu, ışığın bile kaçamadığı bölgeler olarak tanımlanır. Bu makalede kara deliklerin oluşumu, özellikleri, türleri, kara deliklerin etrafındaki fizik ve bilim dünyasındaki önemi hakkında detaylı bilgi verilecektir. Keyifli okumalar!

Daha fazla bu tarz içerik için Astronomi kategorimizi ziyaret edebilirsiniz.

Kara Deliklerin Oluşumu

Yıldızların Evrimi: Kara Delik Öncüleri

Kara deliklerin oluşumu, büyük kütleli yıldızların yaşam döngüsüyle başlar. Yıldızlar, hidrojenin helyuma dönüşmesiyle enerji üreterek yaşamlarını sürdürür. Bu süreç, çekirdek tepkimeleri olarak bilinmektedir ve yıldızın iç basıncını dışa doğru iterek kütleçekim kuvvetine karşı denge sağlamaktadır. Ancak yıldızın yakıtı tükenmeye başladığında bu denge bozulur. Yıldızın çekirdeği, kendi kütleçekimi altında çökmeye başlar. Hidrojen füzyonu sona erdiğinde yıldızın çekirdeği büzülmeye başlar ve çekirdek; yüksek sıcaklık ve basınç altında karbon, oksijen ve demir gibi daha ağır elementlere dönüşür. Sonunda çekirdek tamamen çöker ve süpernova patlaması gerçekleşir.

Süpernova Patlaması: Kara Delikler Oluşuyor!

Büyük kütleli yıldızlar (Güneş’in kütlesinin 20 katı veya daha fazla) hayatlarının sonunda süpernova olarak bilinen şiddetli patlamalar yaşar. Çekirdek çökerken dış katmanlar şiddetle uzaya fırlatılır. Çekirdeğin çökmesi, çekirdek artık hidrojen füzyonu yapamadığında demir gibi daha ağır elementlerin oluşumuna yol açar. Demir füzyonu, enerji üretmeyen bir süreçtir ve yıldızın çekirdeği sonunda çöker. Bu çökme sırasında oluşan muazzam kütleçekim kuvveti, çekirdeği inanılmaz derecede yoğun bir noktaya yani tekilliğe dönüştürür. Çekirdek, artık bir kara delik olmuştur ve olay ufkunu oluşturur.

Tekillik ve Olay Ufku

Tekillik, sonsuz yoğunlukta bir nokta olarak tanımlanır ve burada fizik yasaları geçerliliğini yitirir. Diğer taraftan olay ufku ise kara deliğin sınırıdır ve bu sınırın ötesinde hiçbir şey, ışık bile kaçamaz. Schwarzschild yarıçapı, olay ufkunun büyüklüğünü belirler ve bu yarıçap, kara deliğin kütlesi ile doğru orantılıdır. Örneğin, Güneş’in kütlesinin 10 katı büyüklüğünde bir kara deliğin Schwarzschild yarıçapı yaklaşık 30 kilometre çapındadır.

Çöküş – Tekillik İlişkisi: Kara Delikler için Vazgeçilmez

Kara deliklerin oluşum sürecinde çöküş sırasında maddenin yoğunluğu artar. Sonuç olarak çekirdek, sonsuz yoğunluğa sahip bir tekillik haline gelir. Bu noktada fizik yasaları geçerliliğini yitirir ve zamanla mekân anlamını kaybeder. Tekillik, kara deliklerin en gizemli ve anlaşılması zor özelliklerinden biridir. Genel Görelilik Teorisi, bu tekilliği öngörürken kuantum mekaniği bu durumun açıklanmasında yetersiz kalmaktadır.

Kara Delikleri Nasıl Görüyoruz?

Işığın evren gözlemindeki önemi çok büyüktür. Uzayı gözlemlemek için kullandığımız basit gözlem teleskoplarında gök cisminin ışığının bir mercek yardımıyla onlarca kat büyütülmesiyle görüntü elde edilmekte ve tüm bilgiler bir nokta kaynaktan gelen ışığın incelenmesiyle elde edilmektedir. Böyle bir durumda da elektromanyetik spektrumun sadece görünür ışık kısmından gelen ışığı toplayan ve odaklayan optik gözlem teleskopları kullanılarak ışığı olmayan bir kara deliğin gözlemlenmesi imkansız olacaktır.

Ancak kara deliğin yakınlarında bir yıldız veya yüksek yoğunluğa sahip gaz bileşenleri bulunuyorsa kara delik onları kendi içine doğru çekebilmektedir. Çekilen bu maddeler doğrudan kara deliğin içine düşmez, kara delik etrafında yığılma diski adı verilen bir yapıyı oluştururlar. Bu yapı, tabiri caizse, bir lavabo gideri gibi kara deliğin içine doğru ilerlerken sarmal bir yapı oluşturur. Bu yapıyı takip eden nesneler, kara delik tarafından yutulur.

Yığılma diski neredeyse ışık hızına yakın bir hızla kara delik etrafında dolanır. Sonrasında disk içinde bulunan parçacıkların birbirine çarpması veya sürtünmesinden dolayı sıcaklık milyonlarca santigrat dereceye kadar yükselir. Tam bu aşamada X ışını gözlemi yapan, dünya atmosferi dışına konumlandırılmış teleskoplar tarafından bu sıcaklık algılanır ve gözlemsel olarak bir kara deliğin varlığından söz edilebilir.

Kara Deliklerin Özellikleri

Kara delikler, birkaç temel özellik ile tanımlanır: kütle, elektrik yükü ve açısal momentum (dönme). Bu özellikler, kara deliğin türünü ve davranışını belirler.

Kütle: Kara Delikler için Atan Kalpler

Kara deliklerin kütlesi, doğrudan çekim kuvvetlerini etkiler ve olay ufkunun büyüklüğünü belirler. Kara delikler, genellikle yıldız kütleli kara delikler, ara kütleli kara delikler ve süper kütleli kara delikler olarak üç kategoriye ayrılır. Mesela, Schwarzschild yarıçapı yaklaşık 30 kilometre çapında olan örneğimiz bir ara kütleli kara delik olarak kabul edilebilir. Yıldız kütleli kara delikler genellikle birkaç Güneş kütlesinden onlarca Güneş kütlesine kadar değişir. Süper kütleli kara delikler ise milyonlarca veya milyarlarca Güneş kütlesine sahip olabilirler.

Elektrik Yükü: Kara Deliklerin Derinliklerindeki Dansçılar

Çoğu kara delik elektriksel olarak nötr kabul edilir; çünkü yıldızların çökmesi sırasında pozitif ve negatif yükler genellikle dengelenir. Ancak teorik olarak yüklü kara delikler, yani Reissner-Nordström Kara Delikleri, mümkün olabilir. Elektrik yükü, kara deliğin manyetik alanları ve etrafındaki maddeyle etkileşimini etkileyebilir.

Açısal Momentum: Adeta Bir Piruetmişçesine…

Kara deliklerin dönme hareketi, açısal momentumları tarafından belirlenir. Dönen kara deliklere Kerr Kara Delikleri denir. Dönme, olay ufkunun şekli ve etrafındaki uzay-zaman dokusunu etkiler. Örneğin; hızlı dönen bir kara delik, etrafındaki maddeyi daha hızlı çekerek daha geniş bir akresyon diski oluşturabilir. Ayrıca dönme hareketi, kara deliğin etrafındaki uzay-zamanı çarpıtarak çerçeve sürüklenmesine yol açar.

Olay Ufku ve Tekillik: Seni Yakalamak için Işık Hızında Bakıyorum

Olay ufku, kara deliğin sınırını belirler ve bu sınırın ötesinde hiçbir şey -ışık bile- kaçamaz. Büyüklüğü, kara deliğin kütlesi ile doğru orantılıdır. Tekillik ise kara deliğin merkezinde yer alır ve sonsuz yoğunluğa sahiptir. Tekillik, fizik kurallarının geçerliliğini yitirdiği bir noktadır ve burada Genel Görelilik Teorisi ile kuantum mekaniği arasında hala çözülememiş bir uyumsuzluk vardır.

Hawking Radyasyonu: Yine de Karanlıkta Bile İnce Bir Parıltı Var!

1974 yılında Stephen Hawking, kara deliklerin aslında tamamen kara olmadığını Hawking radyasyonu adı verilen bir süreçle enerji yayarak kütle kaybedebileceklerini öne sürdü. Bu süreç, kuantum mekaniğinin bir sonucudur ve kara deliklerin zamanla buharlaşmasına yol açar. Ancak söz konusu süreç, kara deliklerin kütlesine bağlı olarak çok uzun zaman dilimlerinde gerçekleşir.

Kara Delik Türleri

Kara delikler, az önce de bahsettiğimiz üzere kütlelerine ve oluşum süreçlerine göre farklı kategorilere ayrılır.

Yıldız Kütleli Kara Delikler

Yıldız kütleli kara delikler, büyük kütleli yıldızların süpernova patlamaları sonucu oluşur. Kütleleri genellikle 3-20 Güneş kütlesi arasındadır. Bu tür kara deliklerin etrafında X-ışını yayılımı gözlemlenebilir. Örneğin; Cygnus X-1, bilinen ilk yıldız kütleli kara delik örneklerinden biridir ve yaklaşık 15 Güneş kütlesine sahiptir. Yıldız kütleli kara delikler, genellikle çift yıldız sistemlerinde bulunur. Eş yıldızdan madde çekerek akresyon diski oluştururlar.

Süper Kütleli Kara Delikler

Süper kütleli kara delikler, milyonlarca veya milyarlarca Güneş kütlesine sahip devasa objelerdir. Genellikle galaksilerin merkezinde bulunurlar ve galaksilerin oluşumu ve evrimi üzerinde önemli bir etkiye sahiptirler. Örneğin, Samanyolu’nun merkezinde yer alan Sagittarius A*, yaklaşık 4 milyon Güneş kütlesine sahiptir. Süper kütleli kara deliklerin oluşum mekanizması hala tam olarak anlaşılamamıştır; ancak küçük kara deliklerin birleşmesi veya büyük gaz bulutlarının doğrudan çökmesi gibi teoriler öne sürülmektedir. Ayrıca süper kütleli kara delikler, galaksilerin merkezinde yer alan aktif galaktik çekirdeklerin enerji kaynakları olarak kabul edilir.

Ara Kütleli Kara Delikler

Ara kütleli kara deliklerin varlığı, bilimsel olarak tam olarak kanıtlanmamış olsa da, kütleleri birkaç yüz ile birkaç bin Güneş kütlesi arasında olan bu kara deliklerin varlığına dair kanıtlar bulunmaktadır. Bu gök cisimlerinin yıldız kütleli kara deliklerin birleşmesi veya büyük yıldız kümelerinin çökmesi sonucu oluşabileceği düşünülmektedir. Örneğin; M82 Galaksisi‘nde keşfedilen bir kara delik, yaklaşık 500 Güneş kütlesine sahiptir ve ara kütleli kara deliklerin varlığına dair güçlü bir adaydır. Ara kütleli kara delikler, evrenin erken dönemlerinde oluşmuş olabilir ve günümüzdeki büyük kara deliklerin yapı taşları olarak hizmet etmiş olabilir.

Kara Deliklerin Bilimsel Önemi

Kara delikler, evrenin ve fizik yasalarının anlaşılmasında kritik bir öneme sahiptir. Genel Görelilik Teorisi’nin sınanmasında ve kuantum fiziği ile birleştiği noktalarda önemli rol oynarlar.

Kütleçekim Dalgaları: Kara Delikler Savaşıyor!

2015 yılında LIGO (Lazer İnterferometre Yer Çekimi Dalgası Gözlemevi) dedektörleri tarafından tespit edilen kütleçekim dalgaları, iki kara deliğin çarpışması sonucu oluşmuştur. Bu keşif, Einstein’ın Genel Görelilik Teorisi’nin doğruluğunu bir kez daha kanıtlamış ve evrenin dinamik yapısını anlamamıza katkı sağlamıştır. Kütleçekim dalgaları, uzay-zaman dokusunda oluşan dalgalanmalardır ve bu dalgaların tespiti, evrende gerçekleşen büyük çarpışmaların ve birleşmelerin incelenmesini mümkün kılar. Örneğin; GW150914 adı verilen gök olayı, iki kara deliğin birleşerek yaklaşık 62 Güneş kütlesinde yeni bir kara delik oluşturduğu bir çarpışmayı temsil eder.

Kara Delikler İçinde Saklı Bilgi Paradoksu

Stephen Hawking’in çalışmalarında ortaya koyduğu bilgi paradoksu, kara deliklerin içine düşen bilginin ne olduğu sorusunu gündeme getirmiştir. Kuantum mekaniği prensiplerine göre bilgi kaybolmaz; ancak kara deliklerin bilgi kaybettiği görülmektedir. Bu çelişki, kuantum mekaniği ve Genel Görelililk’in birleştiği noktalarda çözümler aranmaktadır. Hawking radyasyonu, kara deliklerin yavaş yavaş kütle kaybederek buharlaşmasını öngörür; lakin bu süreçte bilginin nasıl korunacağı hâlâ belirsizdir. Bu paradoks, kuantum kütle çekimi teorilerinin geliştirilmesinde önemli bir sorun olarak karşımıza çıkmaktadır.

Önemli Bir Kara Delik Fotoğrafı

Event Horizon Telescope (EHT) projesi, 2019 yılında ilk kez bir kara deliğin fotoğrafını çekmeyi başarmıştır. M87 Galaksisi’nin merkezindeki süper kütleli kara deliğin görüntüsü, kara deliklerin doğrudan gözlemlenebileceğini ve onların çevresindeki manyetik alanların ve olay ufklarının incelenebileceğini göstermiştir. Bu fotoğraf, genel görelilik teorisinin öngördüğü gibi, ışığın büküldüğü ve kara deliğin etrafındaki maddeyi nasıl etkilediğini ortaya koymuştur. Ayrıca bu gözlem, kara deliklerin dönme hızlarını ve etraflarındaki akresyon disklerinin dinamiklerini anlamamıza yardımcı olmuştur.

Kara Delikler Etrafındaki Fizik

Kara deliklerin etrafındaki fizik, Genel Görelilik Teorisi ve kuantum mekaniğinin birleştiği noktalarda birçok ilginç fenomen içerir.

Akresyon Diskler (Yığılma Diskleri)

Kara deliklerin etrafında bulunan gaz ve toz, akresyon diskleri oluşturur. Bu diskler, kara deliğe doğru spiraller çizerken aşırı ısınır. Bunun sonucunda X-ışınları yayarlar. Akresyon diskleri, kara deliklerin kütlesini ve dönme hızını belirlemede önemli ipuçları sunar. Mesela; GRS 1915+105 adlı mikrokuasar, etrafındaki akresyon diski sayesinde kara deliğin kütlesi ve dönme hızı hakkında bilgiler vermektedir. Böylelikle akresyon diskleri, kara deliğin etrafındaki maddenin nasıl dağıldığını ve kara deliğin büyüme sürecini anlamamıza yardımcı olur.

Relativistik (Göreli) Jetler

Kara deliklerin etrafındaki manyetik alanlar, yüksek hızlarda hareket eden relativistik jetler oluşturabilmektedir. Bu jetler, kara deliklerin kutuplarından dışarı doğru fışkıran parçacıklardır ve ışık hızına yakın hızlarda hareket ederler. Relativistik jetler, galaksilerin evriminde ve enerji dağılımında önemli rol oynar. Örneğin, Messier 87 Galaksisi’nin merkezindeki kara delik, muazzam relativistik jetler üretir ve bu jetler, galaksinin dışına kadar uzanır. Bu jetler, galaksi içindeki gaz ve tozun hareketini etkileyerek yeni yıldız oluşumunu tetikleyebilmekte veya durdurabilmektedir.

Zamansal Genişleme

Genel Görelilik Teorisi’ne göre kara deliklerin güçlü kütle çekimi alanları, zamanın yavaşlamasına neden olur. Bir gözlemci kara deliğe yaklaştıkça zaman onun için daha yavaş akar. Bu fenomen, kara deliklerin etrafındaki zamanın nasıl işlendiği konusunda derin bir anlayış sağlar. Örneğin, bir gözlemci kara deliğin olay ufkuna yaklaştığında dışarıdaki bir gözlemci için zaman neredeyse durma noktasına gelir. Bu etki, kara deliklerin etrafında hareket eden cisimlerin dinamiklerini anlamamıza yardımcı olur ve uzay-zamanın doğasını keşfetmemizi sağlar.

Hawking Radyasyonu

Stephen Hawking’in öngördüğü Hawking radyasyonu, kara deliklerin enerji yayarak kütle kaybetmesine neden olur. Bu süreç, Kuantum Alan Teorisi’nin bir sonucudur ve kara deliklerin zamanla buharlaşmasına yol açar. Hawking radyasyonu, kara deliklerin ömrünü belirler ve evrenin uzun zaman dilimlerinde nasıl evrileceği konusunda önemli bilgiler sunar. Bu süreç, kara deliklerin kuantum mekaniksel doğasını anlamamıza yardımcı olur ve kuantum kütle çekimi teorilerinin geliştirilmesinde önemli bir rol oynar.

Kara Deliklerin Evrendeki Rolü

Kara delikler, sadece merak uyandıran objeler değil, aynı zamanda evrenin yapısının ve dinamiklerinin anlaşılmasında kritik rol oynayan varlıklardır.

Süper Kütleli Kara Delikler ile Galaksi Oluşumu ve Evrimi

Süper kütleli kara delikler, galaksilerin merkezinde yer alır ve galaksi oluşumunda önemli bir rol oynar. Kara deliklerin çekim kuvveti, çevresindeki gaz ve toz bulutlarını etkiler ve yıldız oluşumunu teşvik eder. Ayrıca kara deliklerin etrafındaki relativistik jetler, galaksilerin gaz ve toz içeriğini düzenleyerek galaksi evrimine katkı sağlar. Örneğin, Samanyolu Galaksisi’nin merkezindeki Sagittarius A* kara deliği, galaksimizin çekirdek yapısının ve dinamiklerinin anlaşılmasında önemli bir rol oynar.

Kozmik Mikrodalga Arka Planı

Kara delikler, Büyük Patlama sonrası evrenin evriminde de önemli bir rol oynar. Kara delik birleşmeleri, kozmik mikrodalga arka planında izler bırakabilir ve evrenin ilk dönemlerine dair bilgiler sağlayabilir. Kütleçekim dalgalarının incelenmesi, kara delik birleşmeleri ve evrenin genişleme hızı hakkında önemli ipuçları sunar. Bu dalgaların tespiti, evrenin büyük ölçekli yapısının ve dinamiklerinin anlaşılmasına katkıda bulunur.

Kütleçekimsel Merceklenme: Son Işık Bükücü Kara Delikler

Kara delikler, güçlü kütle çekimi alanları sayesinde ışığı bükerek kütleçekimsel merceklenme adı verilen bir fenomen oluşturur. Bu etki, arka plandaki ışık kaynaklarının görüntülerini çarpıtarak büyütebilmekte veya çoğaltabilmektedir. Kütleçekimsel merceklenme, kara deliklerin varlığını dolaylı olarak tespit etmemize yardımcı olur ve evrenin büyük ölçekli yapısını incelememizi sağlar. Mesela; Hubble Uzay Teleskobu, uzaktaki galaksilerin kara deliklerin yarattığı merceklenme etkisi sayesinde büyütülmüş görüntülerini yakalamıştır.

Kara Deliklerin İçine Düşersek Ne Olur?

Spagettileşme Etkisi

Kara deliğin güçlü kütle çekimi, bir kişinin vücudunun aşırı derecede uzamasına ve sonunda parçalanmasına neden olur.

Yakınlaşmanın Sonuçları

Bir cisim, örneğin bir yıldız veya uzay aracı, kara deliğe yaklaştığında maruz kaldığı gerilim kuvvetleri giderek artar. Eğer cisim bir insan olsaydı, önce ayaklarından başlayarak gerilme kuvvetini hissederdi. Ayaklarına etki eden çekim kuvveti, başına etki eden kuvvetten çok daha büyük olurdu. Bu durum, kişinin hızla uzayıp incelmesine neden olurdu. En sonunda, cisim dayanamayacak bir noktaya gelir ve atomlarına kadar parçalanır.

Kütleçekimsel Gelgit Kuvvetleri ve Spagettileşme

Spagettileşme etkisinin altında yatan temel prensip, yer çekimsel gelgit kuvvetleridir. Bir kara deliğe yaklaştıkça kara deliğin kütle çekim gücü artar. Ancak bu güç, cismin kara deliğe yakın olan tarafında daha güçlüdür ve uzak tarafında daha zayıftır. Bu fark cismi uzatır ve inceltir, tıpkı bir spagetti şeridi gibi. Bu nedenle bu fenomen spagettileşme olarak adlandırılır.

Olay Ufkunun Ötesinde Ne Var?

Olay ufkunu geçen birinin, geri dönüşü olmaksızın kara deliğin merkezine doğru çekileceği düşünülür.

Bilgi Paradoksu

Kara deliklerin içine düşen bilgi, zamanla kaybolmuş gibi görünür. Bu da kuantum mekaniği ile genel görelilik arasında önemli bir uyumsuzluk yaratır.

Kara Delikler: Evrenin Gizemli Objeleri – Sonuç

Kara delikler, evrenin en esrarengiz ve araştırılması gereken objelerindendir. Gelişen teknoloji ve bilimsel araştırmalar, kara deliklerin daha iyi anlaşılmasını sağlayacak ve evrenin gizemlerine ışık tutacaktır. Gelecekteki gözlemler ve teorik çalışmalar, kara deliklerin sırlarını daha da derinlemesine ortaya çıkaracaktır. Kara deliklerin incelenmesi sadece astrofizik açısından değil, aynı zamanda temel fizik yasalarının anlaşılması açısından da büyük önem taşır.

Kara deliklerin çevresindeki akresyon diskleri ve relativistik jetler, galaksilerin yapısını ve evrimini şekillendirir. Bu nedenle kara deliklerin etkilerini anlamak, galaksilerin dinamiklerini ve evrenin genişlemesini anlamak için kritik öneme sahiptir. Ayrıca kara deliklerin kuantum mekaniği ve Genel Görelilik teorileri ile olan ilişkisi, modern fiziğin en büyük sorularından bazılarını yanıtlamak için yeni yollar açar. Hawking radyasyonu gibi teorik öngörüler, kara deliklerin kuantum özelliklerini araştırmamıza ve evrenin en temel yapısını anlamamıza yardımcı olur.

Kara deliklerin zaman ve mekân üzerindeki etkileri, insanlığın evreni anlama yolculuğunda önemli bir dönüm noktasıdır. Bu etkilerin incelenmesi, evrenin kökeni ve geleceği hakkında derinlemesine içgörüler sunar. Kara delikler; evrenin en uç noktalarını temsil eder ve bu uç noktaların araştırılması, bilim insanlarının evrenin gizemlerini çözme yolundaki çabalarına büyük katkı sağlar.

Sonuç olarak kara deliklerin araştırılması, hem teorik hem de gözlemsel astronomi açısından büyük bir öneme sahiptir. Bu çalışmalar, evrenin en aşırı koşullarında bile fizik yasalarının nasıl işlediğini anlamamıza yardımcı olur ve insanlığın evrendeki yerini daha iyi kavramamızı sağlar. Kara delikler bilim dünyasında büyük bir merak uyandırmaya devam edecek ve gelecekteki keşifler, evrenin en derin sırlarını ortaya çıkarmaya devam edecektir.

Kaynakça – XX. Yüzyıl

1. Einstein, A. (1916). Die Grundlage der allgemeinen Relativitätstheorie. Annalen Der Physik, 354(7), 769–822. [https://doi.org/10.1002/andp.19163540702]

2. Schwarzschild, K. (1916). Über das Gravitationsfeld eines Massenpunktes nach der Einsteinschen Theorie. 189-196. Sitzungsberichte der Königlich Preußischen Akademie der Wissenschaften.

3. Zwicky, F. (1938). On Collapsed Neutron Stars. The Astrophysical Journal, 88, 522. [https://doi.org/10.1086/144003]

4. Misner, C. W., Thorne, K. S., & Wheeler, J. A. (1973). Gravitation. Macmillan.

5. Hawking, S. W. (1974). Black hole explosions? Nature, 248(5443), 30–31. [https://doi.org/10.1038/248030a0]

6. Rees, M. J. (1984). Black Hole Models for Active Galactic Nuclei. Annual Review of Astronomy and Astrophysics, 22(1), 471–506. [https://doi.org/10.1146/annurev.aa.22.090184.002351]

Kaynakça – XXI. Yüzyıl

1. Ghez, A. M., Salim, S., Weinberg, N. N., Lu, J. R., Do, T., Dunn, J. K., Matthews, K., Morris, M., Yelda, S., Becklin, E. E., Kremenek, T., Milosavljevic, M., & Naiman, J. (2008). Measuring Distance and Properties of the Milky Way’s Central Supermassive Black Hole with Stellar Orbits. The Astrophysical Journal, 689(2), 1044–1062. [https://doi.org/10.1086/592738]

2. Kormendy, J., & Ho, L. C. (2013). Coevolution (Or not) of supermassive black holes and host galaxies. Annual Review of Astronomy and Astrophysics, 51(1), 511–653. [https://doi.org/10.1146/annurev-astro-082708-101811]

3. Abbott, B. P., Abbott, R., Abbott, T. D., Abernathy, M. R., Acernese, F., Ackley, K., Adams, C., Adams, T., Addesso, P., Adhikari, R. X., Adya, V. B., Affeldt, C., Agathos, M., Agatsuma, K., Aggarwal, N., Aguiar, O. D., Aiello, L., Ain, A., Ajith, P., . . . Zweizig, J. (2016). Observation of Gravitational Waves from a Binary Black Hole Merger. Physical Review Letters, 116(6). [https://doi.org/10.1103/physrevlett.116.061102]

4. Akiyama, K., Alberdi, A., Alef, W., Asada, K., Azulay, R., Baczko, A., Ball, D., Baloković, M., Barrett, J., Bintley, D., Blackburn, L., Boland, W., Bouman, K. L., Bower, G. C., Bremer, M., Brinkerink, C. D., Brissenden, R., Britzen, S., Broderick, A. E., . . . Ziurys, L. (2019). First M87 Event Horizon Telescope Results. I. The Shadow of the Supermassive Black Hole. The Astrophysical Journal Letters, 875(1), L1. [https://doi.org/10.3847/2041-8213/ab0ec7]