Cinsel Seçilim: Bazı Kuşlar Üremek için Neden Ölmeyi Göze Alır?

Vahşi doğada, canlıların hayatı doğumdan ölüme kadar sürekli bir risk altındadır. Kuşları ele alalım. Uçmak, beslenmek, üremek ve yavruları büyütmek hepsi tehlikeler barındırır. Merak, bazı kuşlara yeni araştırma alanlarının, bereketli beslenme kaynaklarının ve yuva yapmak ya da mola vermek için uygun yerlerin kapısını açar. Peki ya üreme? Biyolojik açıdan bakıldığında, hayatın yalnızca iki temel anlamı vardır: hayatta kalmak ve üremek. Elbette bu amaçlar büyük mücadeleler gerektirir. Hayatta kalmak asla sonsuza kadar başarılamaz. Öte yandan, üremek de kimi zaman o kadar kolay değildir. Bazı kuşlar üremek için hayatlarını ortaya koyarlar. Erkek kuşlar, dişilerin dikkatini çekmek için çeşitli stratejiler kullanırlar. Kimi türler, yuva yapma becerilerini sergilerken, kimileri de renkli tüylerini ve melodik ötüşlerini kullanarak dişilere göz alıcı gösteriler sunarlar. Bu yazıda, kara orman tavukları gibi bazı kuşların cinsel seçilim döngüsünde avantaj sağlamak için kendilerini riske attığını inceleyeceğiz. Hazırsanız, başlayalım. Daha fazla benzer içerik için biyoloji veya zooloji kategorilerimize göz atabilirsiniz.

Cinsel Seçilim Nedir?

Bir pazar sabahı ormanlık bir alanda yürüyüş yaptığınızı hayal edin. Bir sürü kuş sesi ile huzurlu bir ortamdasınız. Birdenbire karşınızdaki ağaçta bir kızılgerdan beliriyor. Siz de duruyor ve o kuşu izlemeye başlıyorsunuz. Kuş adeta dalın üstünde bir konser veriyor. Dakikalarca ötüyor. Sonra durup kendinize şu soruyu soruyorsunuz: “Sahi, kuşlar neden öter?”

Birçok kuş türü, tehlikeyi haber vermek, yiyecek bulduğunu bildirmek için sesler çıkarır. Bu davranışı kuş olsun olmasın çoğu hayvan sergiler. Fakat eş seçerken ötme biçimi farklılaşır. Kuşlar çiftleşme döneminde eşine sinyal göndermek için öter. Bu çiftleşme çağrısı genellikle her zaman erkek kuşlar tarafından yapılır. Eğer yırtıcı değillerse kuşların çoğu avlak hayvanlardır. Yani başka canlılar tarafından avlanırlar. Yine birçoğunun en büyük korunma mekanizması kamuflajdır; yani saklanırlar. Peki, neden bunun tersi şekilde yerlerini belli ederek öterler?

Hikayemize geri dönelim. Aslında orada kızılgerdanın vermek istediği “mesaj” şudur: “Ben bütün sesimle yerimi belli etmeme rağmen hayatta kalıyorsam, müthiş yetenekliyim ve ideal eşim.” Yani, “Ben bunu yapamayan diğer adaylardan daha hızlıyım, daha sağlıklıyım.” Elbette bu abartılı bir anlatımdır. Ancak burada yapılan hikayeleştirilmiş anlatı cinsel seçilimin bir örneği ve özetidir.

Bilimsel anlamda ise cinsel seçilim, evrimsel biyolojinin temel süreçlerinden biridir. Cinsel seçilim bir organizmanın üreme başarısını artıran özelliklerin gelişimini açıklar. Charles Darwin tarafından tanımlananan bu süreç iki ana mekanizma ile çalışır: eş seçimi ve eşeysel rekabet.

Cinsel Seçilim Mekanizmaları

Eş seçimi (İng: Mate choice) genellikle dişi bireylerin, belirli fiziksel veya davranışsal özelliklere sahip olan erkek bireyleri tercih etmesidir. Bu özellikler, parlak ve gösterişli tüyler, melodik ötüşler veya karmaşık danslar gibi dikkat çekici unsurlar olabilir. Dişi bireyler, bu özelliklere sahip erkekleri seçerek, yavrularının bu avantajlı genleri miras almasını sağlarlar. Böylece, bu özellikler nesiller boyunca daha yaygın hale gelir.

Eşeysel rekabette ise (İng: Intrasexual selection) erkek bireyler, dişilerle çiftleşebilmek için birbirleriyle rekabet ederler. Bu rekabet, fiziksel güç, hız veya stratejik davranışlar yoluyla gerçekleşebilir. Daha güçlü veya baskın erkek bireyler, daha fazla çiftleşme fırsatı elde eder. Dolayısıyla enlerini gelecek nesillere aktarırlar. Bu rekabet sonucunda, üreme başarısını artıran özellikler, popülasyon içinde yaygınlaşır.

Hayvanlar Aleminde Cinsel Seçilim

Bu durum sadece kuşlara mahsus da değildir, fakat bu yazıda genel olarak kuşlarda cinsel seçilim ele alınmıştır. Öte yandan aslan (Panthera leo) ve yeşil iguana (Iguana iguana) örneklerinde olduğu gibi, cinsel seçilim birçok hayvanın hayatında önemli bir yere sahiptir. Erkek aslanların kalın ve koyu renkli yeleleri, dişiler tarafından sağlıklı ve güçlü olarak algılanır. Bu yeleler, erkeklerin üreme şansını artırırken onları aynı zamanda tehlikelere karşı da korur.

Buna benzer olarak yeşil iguanalarda ise erkeklerin parlak renkleri ve deri çıkıntıları, dişileri cezbetmek ve rakipleriyle mücadele etmek için kullanılır. Erkek iguanalar, bu özelliklerini sergileyerek hem dişilere kendilerini beğendirir hem de diğer erkekleri uzak tutar. Dişiler, bu gösterişli özelliklere sahip erkekleri genetik üstünlük göstergesi olarak seçerler. Aslanların yeleleri ve iguanaların renkleri gibi özellikler, cinsel seçilim sayesinde evrimleşmiş ve nesiller boyu aktarılmıştır.

Cinsel Seçilim ve Cinsel Dimorfizm

Eşeysel seçilim ve cinsel dimorfizm veya Türkçesiyle eşeysel çiftbiçimcilik arasında güçlü bir bağ vardır. Cinsel seçilim, bireylerin üreme başarısını artıran özelliklerin seçilmesi sürecidir ve iki ana mekanizma ile gerçekleşir demiştik. Eş seçiminde yapılan tercihler, erkeklerde belirli özelliklerin evrimini teşvik eder ve cinsel dimorfizme yol açar. Örneğin, dişilerin daha parlak renklere sahip erkekleri seçmesi, erkeklerin tüylerinde daha parlak renklerin evrimleşmesine neden olur. Eşler arası rekabet ise erkekler arasında dişilere erişim sağlamak için yapılan mücadelelerdir. Bu rekabet, fiziksel güç veya büyüklük gibi özelliklerin evrimleşmesine yol açar ve erkeklerin dişilerden daha büyük veya güçlü olmasına neden olur. Sözün özü, genellikle eşeysel dimorfizm genellikle cinsel seçilimin bir sonucudur.

Kuşlara geri dönelim. Tavus kuşları cinsel seçilim konusu anlatılırken en sık verilen örnektir. Çünkü çoğu insan bu kuşları bilir. Öyle ki bu kuşlar uzun ve gösterişli tüylerini açarak dans ederler. Bu tüyler avcılara karşı onları daha görünür hale getirse de, dişilerin ilgisini çekmek için vazgeçilmezdir. Öte yandan dişiler ise daha kısa ve daha sade tüylerle kaplıdır, bu da onları daha az dikkat çekici yapar. Bunun bir sebebi de dişi tavus kuşlarının yavrularını koruma ve hayatta kalma stratejileridir.

Dişi tavus kuşları, yuvalarını yerde yaparlar ve yumurtlama ile yavru bakımı dönemlerinde yuvalarında vakit geçirirler. Daha sade ve doğal renklere sahip tüyler, dişilerin yuvalarında ve çevrelerinde daha iyi kamufle olmalarını sağlar. Bu kamuflaj, dişileri ve yavrularını yırtıcı hayvanlardan korur. Dişilerin dikkat çekici olmaması, onların ve yavrularının hayatta kalma şansını artırır.

Görsel Sinyaller

Kuşlar, çiftleşme dönemlerinde görsel sinyallerle dişilere çekici gelmek ve sosyal statülerini göstermek için çeşitli stratejiler kullanır. Bu sinyaller, genellikle parlak renkler, dikkat çekici tüy desenleri veya karmaşık danslar içerir. Örneğin, bazı kuş türleri, dişilere etkileyici görsel performanslar sergileyerek veya tüylerini açıp kapatarak genetik kalitelerini gösterirler. Bu tür davranışlar sayesinde, erkekler dişilere sağlıklı ve genetik olarak üstün olduğunu kanıtlar. Özellikle erkek kuşlar, bu tür sinyallerle rekabet ederken, diğer erkeklerden ayrışmak ve dişilere en iyi eş olduklarını göstermek amacıyla özenli bir şekilde bu özelliklerini sergilerler. Bu durum aslında erkekler arasında “iyi olan kazansın” olarak nitelendirilebilir.

Ayrıca, görsel sinyaller sadece çiftleşme için değil, sosyal etkileşimlerde de önemli rol oynar. Kuşlar arasında statü göstergesi olan parlak renkler ve belirgin tüy desenleri, erkekler arası hiyerarşiyi belirler. Genelde daha canlı renklere sahip kuşlar, hiyerarşide daha üstlerde konumlanır. Bu tür sinyaller, özellikle lek alanlarında dişilerin dikkatini çekerken daha belirgin hale gelir. Sosyal etkileşimlerde bu tür sinyaller, genellikle grup içindeki güç dengesini belirler ve dominant erkeklerin diğerlerine kıyasla daha yüksek üreme başarısı elde etmelerini sağlar.

Yırtıcılık Riskleri

Parlak renkler ve dikkat çekici özellikler, kuşların avcılar tarafından daha kolay fark edilmesine neden olabilir. Bu durum, özellikle çiftleşme dönemi boyunca erkeklerin gösterişli tüylerini veya renklerini sergilediği anlarda geçerlidir. Yırtıcı kuşlar, bu tür görsel ipuçlarını kullanarak avlarını bulmada avantaj sağlar. Parlak renkler, yırtıcıların avlarını daha hızlı ve kolay bir şekilde tespit etmelerine yardımcı olabilir, bu da erkek kuşların av olma riskini artırır. Özellikle çiftleşme dönemlerinde daha yüksek görünürlük, erkeklerin dişilere kendilerini gösterme çabalarıyla doğru orantılıdır ancak bu durum aynı zamanda onları avcıların dikkatine de sunar.

Uyum Stratejileri

Kuşlar, çiftleşme dönemi dışında yüksek görünürlük sağlayan özelliklerini sergileme gerekliliğini dengelemek için çeşitli adaptif stratejiler geliştirir. Örneğin, çiftleşme dönemi dışında, kuşlar genellikle yoğun bitki örtüsüne sığınarak veya korunaklı bölgelerde zaman geçirerek avcılardan korunurlar. Bu davranış, erkek kuşların yüksek görünürlük sağlayan dönemlerdeki risklerini azaltmalarına yardımcı olur. Ayrıca, bazı türler çiftleşme dışı dönemlerde daha gizli ve korunaklı bölgelerde yaşamayı tercih ederek avcılardan kaçınırlar. Bu stratejiler, erkeklerin çiftleşme döneminde risk almadan etkili bir şekilde gösteri yapmalarını sağlar.

Ek olarak, kuşlar, çevresel koşullara ve avcıların davranışlarına göre dinamik olarak stratejilerini ayarlar. Çiftleşme dönemi boyunca dikkat çekici renk ve davranışlar sergileyen kuşlar, bu özelliklerini gösterdiklerinde dikkat çekici olabilirler. Ancak, bu türler, çiftleşme döneminde avcıların dikkatini çeken özelliklerini vurgularken, diğer zamanlarda düşük görünürlük sağlayacak davranışlar geliştirirler. Bu denge, çiftleşme başarısını maksimize etmek ve avcılardan kaçınmak için sürekli bir uyum sürecini gerektirir.

Bazı Kuşlarda Cinsel Seçilim

Yazıda sıkça dile getirdiğimiz tavus kuşu, sülüngiller (Phasianidae) familyasının bir üyesidir. Bu familyaya üye olan kuşlar, eşeysel seçilim açısından güzel örnekler oluştururlar. Phasianidae familyası, zengin çeşitliliği ve belirgin cinsel dimorfizmi ile bilinir. Bu familyadaki kuşların erkekleri genellikle dişilere göre daha parlak ve gösterişli tüylere sahip olup, çiftleşme dönemlerinde çeşitli görsel ve davranışsal sinyaller sergilerler.

Kara Orman Tavuğu

Kara orman tavukları (Tetrao tetrix), parlak kırmızı ibikleriyle çok estetik bir görüntüye sahiptirler. Bu canlılar da sülüngiller familyasına mensuptur. Bulgaristan gibi çeşitli Balkan ülkelerinde soyu çoktan tükenmiş olan bu türün soyu asgari endişe altındadır. Soylarının tükenmesindeki önemli doğal etmenlerden biri onlara bu özel görüntüyü veren kırmızı ibikleridir. Üreme gösterilerinde önemli bir rol oynayan parlak kırmızı renk taraklar aynı zamanda bu canlıların avlanma riskini de artırır ve bu nedenle onların doğal avcıları için tatlı bir ziyafet hâline getirir.

Kara orman tavuklarının üreme döneminde, erkekler dişileri çekmek için parlak kırmızı ibiklerini kullanır. Bu ibikler, erkeklerin karmaşık lek gösteri ritüellerinin bir parçasıdır ve dişilerin dikkatini çekmek için önemlidir. “Lek” terimi, erkek hayvanların, özellikle kuşların, dişileri çekmek için toplandıkları ve gösteri yaptıkları özel bir alanı ifade eder. Bu bölgelerde erkekler, kur dansları yaparak ve parlak renklerini sergileyerek dişilerin ilgisini çekmeye çalışır.

Parlak kırmızı ibikler, erkeklerin çekiciliğini artırır ve sağlıklı olduklarını işaret eder. Böylece dişiler, daha parlak ibiklere sahip erkekleri tercih ederek genetik olarak daha üstün yavrular üretme şanslarını artırır. İbikler, erkek kara orman tavukları arasında sosyal statüyü belirtir. Baskın erkekler, genellikle daha canlı ve belirgin ibiklere sahiptir. Lek mevsimi yaklaştıkça bu kara orman tavuklarının ibik boyutları büyür. Bu durum, lek pozisyonunu ve dolayısıyla çiftleşme başarısını etkiler. Dominant erkekler, lek alanlarında daha merkezi ve avantajlı konumlara sahip olarak daha fazla dişi çekme şansını elde ederler.

Ev Serçesi

Cinsel seçilimi gözlemlemek mi istiyorsunuz? Bunun için egzotik adalara veya Güney Amerika’ya gitmeye elbette gerek yok. Çoğu zaman evinizin penceresinden dahi doğayı gözlemleyebilir ve birçok şey öğrenebilirsiniz. Yakın çevrenizde, parkta veya bahçenizde bile cinsel seçilim süreçlerini izleyebilirsiniz. Ne de olsa serçeler oldukça yaygın canlılardır. Erkek ev serçeleri, çiftleşme döneminde göğüslerindeki siyah lekeyi gösterirler. Bu siyah leke, erkeğin yaşını ve sağlığını gösterir. Daha büyük ve belirgin bir lekeye sahip olan erkekler, dişiler tarafından daha fazla tercih edilir. Ayrıca, bu leke diğer erkeklere karşı da bir statü göstergesi olarak işlev görür. Diğer erkek serçeler, daha büyük ve belirgin bir lekeye sahip olan bireyleri tanır ve ona göre davranışlarını ayarlarlar. Bu tür sosyal dinamikler, ev serçelerinin topluluk içinde hiyerarşiyi belirlemelerine yardımcı olur.

Sonuç ve tartışma

Hayvanlar aleminde, kendi hayatını devam ettirmek kadar başarılı bir şekilde üremek de son derece önemlidir. Bu nedenle, göz alıcı renkler gibi özellikler nesilden nesile aktarılır ve bazı türlerde daha canlı renkler daha güçlü bireyleri ifade eder. Bu güzel renkler, üreme başarısını artırabilir; ancak aynı zamanda avcıların, özellikle de doğal avcılar olmayan biz insanların dikkatini çeker. Avcılık, insanlık var olduğundan beri süregelen bir olaydır. İlk başta kendimizi beslemek için avlanırken, zamanla zevk için ve hoşumuza gittiği için avlanmaya başladık. Bu değişim, birçok hayvan türü için ciddi tehditler oluşturmuştur ve oluşturmaya da devam etmektedir.

Öte yandan, artan sıcaklıklar ve bu nedenle azalan bitki örtüsü habitat parçalanmalarına sebep olur. Bu durum, canlı renklere sahip türlerin neslini olumsuz etkiler çünkü bu canlılar bitki örtüsü sayesinde kamufle olup avcılarından saklanır. Dolayısıyla, ilerleyen yıllarda bitki örtüsünün azalmasıyla, cinsel seçilimde avantaj sağlayan renklerin türlerde azalması öngörülmektedir. Uzmanların bitki örtülerini ve habitatları korumaya gösterdiği özen, cinsel seçilimde avantaj sağlayan adaptasyonların korunması için büyük öneme sahiptir. Bu nedenle, doğal habitatların korunması, sadece türlerin hayatta kalması için değil, aynı zamanda onların üreme başarısını sağlayan özelliklerin devam etmesi için de hayati bir rol oynar. Öyleyse #KoruyalımKiVarOlsun!

Kaynakça

1. Encyclopedia of Life. Available from http://eol.org. Accessed 15 July 2018.

2. Nature Blog Network. (2023, September 13). Avian Reproduction: A Closer Look at Bird Mating Process. Retrieved July 25, 2024, from Nature Blog Network website: https://www.hummingbirdsplus.org/nature-blog-network/avian-reproduction-a-closer-look-at-bird-mating-process/

‌3. Avianbird. (2024). Bird Songs And Calls | Avianbird. Retrieved July 25, 2024, from Avianbird.com website: https://avianbird.com/bird-songs-and-calls/

4. blog. (2019). Lek It Be: Black Grouse mating season | Forestry and Land Scotland. Gov.scot. https://forestryandland.gov.scot/blog/black-grouse-mating

5. Black Grouse. (n.d.). Retrieved July 23, 2024, from https://treesforlife.org.uk/archive/members/pdf/BlackGrouse.pdf

6. Visual Displays. (2024). Retrieved July 25, 2024, from Stanford.edu website: https://web.stanford.edu/group/stanfordbirds/text/essays/Visual_Displays.html

7. Catchpole, C. K. (1987). Bird song, sexual selection and female choice. Trends in Ecology & Evolution, 2(4), 94–97. https://doi.org/10.1016/0169-5347(87)90165-0